سازمان اوقاف توسعه زیست‌بوم حکمرانی وقف و امور خیریه را به دست گیرد
در نشست تخصصی هفته وقف با عنوان بررسی وضعیت اعتماد عمومی به تشکل‌های مردمی خیریه و راهکارهای ارتقای آن این‌گونه عنوان شد که سازمان اوقاف باید مأموریت جدیدی برای خود تعریف کند و توسعه زیست‌بوم حکمرانی وقف و خیر و امر اجتماعی را در کشور به دست گیرد.
به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست تخصصی هفته وقف با عنوان بررسی وضعیت اعتماد عمومی به تشکل‌های مردمی خیریه و راهکارهای ارتقای آن امروز، ۱۶ مهرماه با حضور بهمن مشکینی، فعال فرهنگی و اجتماعی، مصطفی زمانیان، مشاور وزیر علوم و دبیر ستاد خیرین وزارت علوم، حسام عزت‌آبادی، کارشناس مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، حجت‌الاسلام والمسلمین علی ملانوری، قائم‌مقام بنیاد خیریه آلاء و حجت‌الاسلام والمسلمین احمد شرفخانی، مدیرکل مرکز امور خیریه سازمان اوقاف و امور خیریه برگزار شد.
در ابتدای این نشست، حسام عزت‌آبادی، کارشناس مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی به تبیین کلمه اعتماد پرداخت و گفت: اعتماد اغلب معادل ایمان عنوان شده و در فرهنگ نامه دهخدا معادل اطمینان است. اما باید ببینیم اعتماد چه جایگاهی در جامعه دارد. در این زمینه به این نتیجه رسیدیم که نهاد‌ها به هیچ عنوان نمی‌توانند تشکل‌های مردمی را رصد کنند مگر اینکه اعتماد کنند بنابراین بهتر است اعتماد را معادل ایمان بدانیم.
وی اظهار کرد: در نقطه مقابل بی اعتمادی وجود دارد که به دلیل عدم کارایی و یا ابهام صورت می‌پذیرد و منظور از اعتماد عمومی، اعتماد مردم به نهاد‌های حاکمیتی است. اما اعتماد مردم به تشکل‌های مردم‌نهاد مورد بحث این جلسه است که اگر بخواهیم مردم به خیریه‌ها اعتماد کنند، باید این مراکز را بشناسند و دیگری همسویی است. گاهی اعتماد به موضوع وجود ندارد، به عنوان مثال فردی از شیرخوارگاه حمایت می‌کند، اما به کمپ اعتیاد حاضر نیست کمک کند.
عزت‌آبادی افزود: خیر باید در تصمیم‌گیری تشکل حضور داشته باشد و اگر مشارکت صوری باشد اعتماد شکل نمی‌گیرد و بحث بعد صلاحیت است. همچنین، سوءاستفاده‌هایی که می‌شود بی‌اعتمادی را در جامعه ایجاد می‌کند. مؤلفه بعدی شفافیت است مانند اینکه کاملاً مشخص نیست چند تشکل داریم. امروز گزارش‌های جمع‌آوری شده از عملکرد خیریه‌ها نیز شفافیت ندارد و اطلاعات مالی درست در دست نیست و همین امر، عامل از بین رفتن اعتماد است.
وی بیان کرد: خیلی از تشکل‌ها پاسخگو نیستند و معدود تشکل‌هایی مانند محک و … هستند که صورت سود و زیان را در سامانه‌های مربوطه بارگذاری می‌کنند. نکته بعدی مربوط به بحث بیرونی تشکل است و آمار نشان می‌دهد که جوانان ۱۹ تا ۲۵ ساله کمترین اعتماد به نهاد‌های حمایتی دارند. همچنین، بحث کارایی نیز مطرح است. به عنوان مثال اگر ۱۰۰ میلیون هزینه می‌کنیم، ۸۰ میلیون درآمد داریم و این بدان معنا است که کارایی نداریم و مورد دیگر تجربه و برند است که هرچقدر یک تشکل خیریه شناخته شده‌تر باشد، اعتماد بیشتری بدان وجود دارد.
عزت‌آبادی تصریح کرد: تاکنون سه هزار ساعت جلسات تخصصی در این زمینه انجام شده و هفت گزارش حاصل شده است که نشان می‌دهد اعتماد افراد به نهاد‌های خیریه در کشور به شدت کاهش یافته است و افراد برای کمک ترجیح می‌دهند به صورت فردی این کار را انجام دهند.
در ادامه، مصطفی زمانیان، مشاور وزیر علوم و دبیر ستاد خیرین وزارت علوم نیز طی سخنانی بیان کرد: زمانی که به حوزه مفهوم اعتماد عمومی می‌پردازیم باید بدانیم با یک هرم سه وجهی حاکمیت، مردم و تشکل‌های خیریه‌ای مواجه هستیم. مفهوم اعتماد عمومی ماحصل تعاملات دو به دوی این سه وجه است.
وی افزود: لذا زمانی که صحبت از مفهومی به نام اعتماد عمومی می‌کنیم، با یک‌مفهوم سه وجهی که بدان‌ها اشاره شد، مواجه هستیم. موضوع بعدی این است که وقتی صحبت از اعتماد عمومی می‌کنیم، باید بدانیم اعتماد عمومی زمانی رخ می‌دهد که عدالت، کارایی، شفافیت و … وجود داشته باشد؛ لذا با یک مفهوم پیامدی در این زمینه مواجه هستیم.
زمانیان تصریح کرد: نکته بعدی نوعی نگرش سه سطح کلان، میانی (بخشی) و بنگاهی به مسئله اعتماد عمومی به خیریه‌ها است. باید بدانیم امروز مفهومی به نام کسب و کار اجتماعی در قوانین ایران تعریفی ندارد و این مسئله باعث می‌شود تا این نوع فعالیت‌ها بی نتیجه بماند. این مسئله یعنی در قوانین بالادستی هنوز موجودیت‌هایی وجود دارند که هویت آن‌ها برای حاکمیت مشخص نیست.
وی بیان کرد: در سطح بخشی برای مثال وقتی خطایی در حوزه سلامت رخ می‌دهد، این خطا در حوزه‌های دیگری مانند کودکان کار و … نیز اتفاق می‌افتد. این مسئله باعث می‌شود تا اعتماد عمومی به برخی حوزه‌های خاص معطوف شود و برخی حوزه‌های ضروری جامعه معطل بماند. لایه بعدی، لایه بنگاهی است. در این لایه اگر برخی تشکل‌ها کار خیری کنند، ممکن است در جامعه گسترده نشود، اما یک‌خطای آن‌ها به سرعت باعث کاهش اعتماد می‌شود. مسئله بعدی این است که در مسئله راهبری خیریه‌ها نباید به امر نظارت صرف پرداخته شود. برای مثال سازمان اوقاف در نقش راهبری خیریه‌های مرتبط کارکرد نظارتی پیدا کند.
وی ادامه داد: موضوع بعدی، بخش سوم جامعه است که شامل خیریه، تشکل‌های مردم‌نهاد، گروه‌های جهادی و … می‌شود. یکی از خطرات حوزه وقف، سکولار شدن آن است یعنی از مردم درخواست شود که کار خیر انجام دهند، اما نیت خیری نداشته باشند. در گذشته تنها نهاد بخش اجتماعی خیریه‌ها بودند، اما امروز به این صورت نیست. امروز نهاد‌های رقیبی در بخش اجتماعی برای تشکل‌های مردمی خیریه ایجاد شده که اگر خیریه‌ها تلاش نکنند، توان مقابله با آن‌ها را ندارند.
وی اظهار کرد: نکته مهم بعدی، موضوع اعتماد عمومی به مثابه یک مأموریت است. امروز در جهان نهاد‌هایی وجود دارند که مأموریت آن‌ها افزایش اعتماد عمومی جوامع است. آیا این اتفاق در کشور ما رخ داده است؟ آیا در کشور ما نهادی برای افزایش اعتماد عمومی به خیریه‌ها وجود دارد؟
زمانیان تصریح کرد: تا زمانی که به مسئله اعتماد عمومی به صورت هیئتی بنگریم، دچار مشکل هستیم. اصولاً در جامعه ما نهادی به عنوان دیده‌بان اعتماد عمومی به خیریه‌ها وجود ندارد. زمانی که صحبت از اعتماد عمومی می‌کنیم باید بدانیم با سه کلان‌روند مواجه هستیم. تا زمانی که شورای شهر هر فروردین ماه برای تاکسی قیمت تعیین می‌کند، اما اسنپ قیمت‌ها را ثانیه به ثانیه تعیین می‌کند، مشکلات جامعه در حوزه اعتماد عمومی حل نخواهد شد. تا زمانی که متوجه کلان‌روند‌های تحولی را نفهمیم، نمی‌توانیم به اعتماد عمومی نیز به درستی دست پیدا کنیم.
در ادامه، بهمن مشکینی، فعال فرهنگی و اجتماعی نیز در سخنانی اظهار کرد: سرمایه اجتماعی برآیند روابط درون جامعه است که برخی از مؤلفه‌های آن اعتماد، مشارکت و انسجام و … است. اگر مشارکت اجتماعی بالا باشد، سرمایه اجتماعی را نیز بالا خواهد برد. امروز سرمایه اجتماعی در کشور وضعیت خوبی ندارد. در پیمایش‌های سرمایه اجتماعی در ایران مشخص شد که کشور ما در این زمینه وضعیت خوبی ندارد.
مشکینی گفت: زمانی که انقلاب پیروز شد، سرمایه اجتماعی بسیار بالا بود، اما امروز این‌گونه نیست؛ لذا سرمایه اجتماعی پایین، آسیب‌های اجتماعی را افزایش می‌دهد. در زمینه مشارکت نیز ترجمه امروزی آن در ایران مشارکت مالی است که اشتباه است. در قانون اساسی کشور ضلع سوم مشارکت مردم است که تعریف دقیق آن توزیع قدرت است.
وی افزود: زمانی که مشارکت به امور مالی تنزل داده می‌شود، آسیب‌های اجتماعی و عدم اعتماد مردم بالا می‌رود. زمانی که اعتماد مردم جلب نشود، نمی‌توان به تشکل‌های خیریه فرصت فعالیت مناسب داد. درد پنهان جامعه ایران تربیت اجتماعی است. تا زمانی که تربیت اجتماعی در جامعه نهادینه نشود، مشکلات حل نمی‌شود. انقلاب اسلامی شوری بود تا این مسئله در جامعه نهادینه شود که در این زمینه با مشکلاتی مواجه شده و به اهداف خود نرسیدیم.
مشکینی تصریح کرد: امروز تا زمانی که حاشیه‌نشینی در کشور در میزان بالا وجود داشته باشد، نمی‌توان از حاشیه‌نشینان انتظار اعتماد داشت. زمانی که رانت‌خواری وجود داشته باشد، چگونه می‌توان انتظار اعتماد از مردم داشت.
وی بیان کرد: موضوع بعدی، سبک زندگی است. سبک زندگی همان عرف زندگی روزمره مردم است. سبک زندگی هر جامعه‌ای تعیین کننده بسیاری از جنبه‌های دیگر زندگی آن جامعه است. نظام جمهوری اسلامی براساس اندیشه یک حکیم الهی شکل گرفته است. اندیشه امام (ره) بها دادن به مردم و به میدان آوردن مردم است. زمانی که این مسئله در جامعه به خوبی ملموس باشد، اعتماد عمومی جامعه نیز افزایش خواهد یافت.
وی تصریح کرد: در جامعه‌ای می‌توان اعتماد را بالا برد که به جای اینکه مثلث ۱۰ دهکی ایجاد شود، جامعه‌ای دوکی شکل با ثروتمندان و فقرای کم و طبقه متوسط فراوان در لایه میانی ایجاد شده باشد. برای مقابله با عدم اعتماد ابتدا حاکمیت باید پاسخگوی مردم بوده و خود را به مقام تسهیل‌گری سوق دهد.
مشکینی اظهار کرد: دومین راهکار مقابله با عدم اعتماد این است که حاشیه سود در جامعه عادی شود. همچنین، برای حوزه اعتمادسازی در کشور باید در جامعه ارزش‌گذاری داشته باشیم. نکته بعدی اینکه برای اعتمادسازی بیشتر باید به توسعه مفهوم امر خیر بپردازیم. موضوع بعدی سازماندهی تشکل‌ها است. مسئله اصلی در این حوزه، درگیر کردن بیشتر مردم در امر خیر است که باید به خوبی انجام شود تا اعتماد افزایش پیدا کند.
در ادامه این نشست، حجت‌الاسلام والمسلمین ملانوری، قائم‌مقام بنیاد خیریه آلاء نیز در سخنانی اظهار کرد: یکی از راهکارهای توسعه اعتماد مردمی به تشکل‌ها این است که یکی از مأموریت‌های حاکم بر حکمرانی امر خیر در کشور مأموریت گفتنان‌سازی برای امر خیر است. خیران ما معمولاً به شکل سنتی در میدانی عمل می‌کنند که یک نیازمند از سرمایه‌گذاری آن‌ها استفاده کند. امروز کمتر خیرانی داریم که عزم خود را برای توسعه امر خیر جزم می‌کنند که شاید دلیل آن این است که آن‌ها حاکمیت را مسئول این کار می‌دانند.
وی افزود: موضوع مهم بعدی فرهنگ‌سازی امر خیر است. امروز باید به میزان سرمایه‌گذاری خود در امر خیر بگیریم. باید بدانیم که حاکمیت و نهاد‌های مردمی، خبرگزاری‌ها و … چه میزانی برای امر خیر سرمایه‌گذاری کرده‌اند. یکی از نهاد‌هایی که بتوان بدان امید جدی در حوزه توسعه امر خیر داشت، اوقاف است.
حجت‌الاسلام والمسلمین ملانوری گفت: اگر وعاظ و خطبا و منبری‌ها و علمای دین در طول تاریخ برای مردم از وقف نمی‌گفتند، این حوزه هیچ توسعه‌ای نداشت. البته امروز شاید نیاز‌های جامعه تغییر کرده و باید وقف‌ها به سمت نیاز جامعه حرکت کنند. ما در توسعه دایره اعتماد مردم به خیریه‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری در این حوزه هستیم.
وی تصریح کرد: امروز باید به مؤسسات خیریه در محصولات فرهنگی به خوبی پرداخته شود. البته در کنار فرهنگ‌سازی، حاکمیت و دولت و نهاد‌های عمومی باید برای ترویج نهاد‌های خیریه تلاش کنند و خیریه‌ها را به سمت امور خیریه صحیح هدایت کنند. این ترویج نهاد‌های خیریه به توسعه اعتماد عمومی مردم در این زمینه کمک خواهد کرد.
در ادامه، حجت‌الاسلام والمسلمین شرفخانی، مدیرکل مرکز امور خیریه سازمان اوقاف و امور خیریه نیز طی سخنانی بیان کرد: روی هم رفته وضعیت نامطلوبی در رابطه با اعتماد عمومی مردم نسبت به تشکل‌های مردمی خیریه و حاکمیتی که در امر خیر کنشگر است، وجود دارد. اعتقاد بنده این است که علت عدم اعتماد عمومی مردم نسبت به تشکل‌های خیریه بحث عدم مشارکت واقعی است.
وی افزود: اگر مشارکت در سیاست‌گذاری، راهبری، اجرا، ارزیابی، اصلاح و … واقعی باشد، قطعاً اعتماد شکل خواهد گرفت. مشکلات امروز در این حوزه‌ها به دلیل عدم مشارکت واقعی مردم است. اگر در تمام ساختار‌ها مشارکت مردمی به صورت واقعی رخ دهد، شفافیت ایجاد شده و اعتماد عمومی بالا می‌رود.
شرفخانی تصریح کرد: مشکل ما این است که ساختار تعریف در تشکل‌های اجتماعی در کشور معیوب است. جمع شدن دو یا سه نفر کنار هم تشکل مردمی نیست و نام دیگری دارد؛ لذا مشکل اصلی جامعه در این زمینه تناقض در مفهوم تشکل‌ها است. ایجاد تشکل مردمی وابسته به حضور و مشارکت مردم در تمامی امور است.
در ادامه این نشست، عزت‌آبادی، کارشناس مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در بخش دوم سخنان خود اظهار کرد: امروز ابتدا باید بدانیم که مفهوم خیریه را می‌دانیم یا خیر؟ یکی از موضوعات اساسی برای حل مشکلات اجتماعی و عدم اعتماد عمومی برای خیریه‌ها این است که به گفت‌وگو در این زمینه بپردازیم.
وی بیان کرد: معنی تشکل‌های مردم‌نهاد این است که این نهاد‌ها غیر دولتی باشند، اما متأسفانه منافعی وجود دارد که این تشکل‌ها را به سوی دولتی شدن می‌برد.
در ادامه، زمانیان، مشاور وزیر علوم و دبیر ستاد خیران وزارت علوم نیز در سخنانی بیان کرد: ابرچالش نظام حکمرانی وقف در کشور فقدان زیست‌بوم امر خیر و حوزه مشارکت‌های مردمی است. ما در حوزه مشارکت‌های مردمی به معنای اعم آن نه قانون، نه متولی، نه بانک و نه زیرساخت مناسبی نداریم.
وی افزود: سازمان اوقاف باید پناه جریان‌های اجتماعی باشد. امروز نیازمند صندوق نوآوری اجتماعی در کشور هستیم که بتواند به فعالان کسب و کار اجتماعی برای فعالیت تسهیلات بدهد.
زمانیان بیان کرد: برای جمهوری اسلامی بد است که رهبر آن گفت: هرجای تاریخ دولت‌ها و حکومت‌ها مشارکت مردم را نادیده گرفتند، محکوم به شکست هستند. امروز حتی یک خط قانون برای مشارکت‌های اجتماعی در کشور وجود ندارد. ۴۳ سال از عمر جمهوری اسلامی گذشته، اما ۴۳ فیلم برای خیریه‌ها تولید نکرده‌ایم که این امر تأسف‌بار است. سازمان اوقاف باید مأموریت جدیدی برای خود تعریف کند و توسعه زیست‌بوم حکمرانی وقف و خیر و امر اجتماعی را در کشور به دست گیرد.
در ادامه، مشکینی، فعال اجتماعی و فرهنگی نیز در سخنانی بیان کرد: امروز برخلاف اعتقادات و تفکرات اصیل انقلابی بسیاری از مدیران حقوق‌های میلیاردی دارند که با این وضعیت نمی‌توان به اعتماد بیشتر مردم در امور مختلف به ویژه خیریه‌ها فکر کرد.
مشکینی گفت: امروز بسیاری از افراد هستند که درآمد‌های نامشروع میلیاردی دارند و بخش اندکی از آن را نیز صرف خیریه می‌کنند که این مسئله را مردم به خوبی می‌دانند. تا این‌گونه مسائل وجود دارد، اعتمادی نیز نخواهد بود. اگر جامعه‌ای به اصالت لذت، منفعت و یا … تبدیل شد، نمی‌توان ار این جامعه انتظار کار خیر داشت.
وی تصریح کرد: در مشارکت سیاسی با عدد و ارقام مواجه هستیم و لذا می‌توان به خوبی میزان مشارکت را مشخص کرد. در مشارکت اجتماعی این ارقام به خوبی مشخص نیست؛ لذا در حوزه مشارکت‌های اگر نتوانیم تکلیف خود را به خوبی مشخص کنیم، نمی‌توانیم از اعتماد سخن گفت.
مشکینی اظهار کرد: مسئله بعدی مسئولیت اجتماعی است. امروز مسئولیت اجتماعی موضوعی بسیار مهمی است که باید در موضوع افزایش اعتماد عمومی نسبت به امور مختلف از جمله امور خیریه بدان توجه داشت.
