وقف از نظر امام(ره) عامل پويايي اقتصاد اسلامي
وقف در زبان فارسي به معني ايستادن، توقف، حبس كردن و منحصر كردن چيزي به كسي است و از لحاظ قانوني براساس ماده 55 قانون مدني عبارت است از اينكه عين مال حبس و منافع آن تسبيل شود و منظور از تسبيل منافع، واگذاري منافع در راه خدا و امور خيريه و اجتماعي است. از آنجايي كه انسان در اين دنيا فاني است از ديرباز به دنبال روش‌هايي براي جاودانگي بوده است. يكي از راه‌هاي جاودانگي و زنده نگه داشتن نام انسان انجام كار خير و بخصوص وقف است چرا كه تفاوت خيرات با وقف در ماندگاري و پايدار بودن وقف است و اهميت اين موضوع يعني ماندگاري خيرات بعد از فوت انسان به حدي است كه حتي قرآن نيز تأكيد زيادي بر اين موضوع دارد. خداوند در قرآن كريم سوره مريم آيه 76 مي‌فرمايد: … و كارهاي شايسته ماندني نزد پروردگار از حيث پاداش بهتر و خوش عاقبت‌تر است. در اين‌باره با حجت‌الاسلام احمد شرفخاني معاون فرهنگي سازمان اوقاف و امور خيريه كشور به گفت‌وگو نشستيم كه در ادامه متن اين گفت‌وگو را مي‌خوانيد .
آقاي شرفخاني! وقف، سنت حسنه‌اي است كه در چرخه اقتصادي جامعه تأثير دارد لذا در ابتدا تعريفي درخصوص وقف بيان بفرماييد.
وقف از نظر فقهي يعني اينكه اصل مال بماند و از درآمد و منفعت مال استفاده شود. وقف جزو صدقات، احسان و نيكي‌ها است ولي تفاوتش با صدقات اين است كه در صدقات معمولي اصل صدقه‌اي كه داده مي‌شود هزينه مي‌شود ولي در وقف ملك و اموالي كه وقف مي‌شود بايد اصلش بماند و از منافعش استفاده شود اعم از اينكه منفعتش انتفاعي يا منفعتي باشد چون بعضي وقف‌ها مثل مساجد، حسينيه‌ها و بيمارستان‌ها مردم از مكان استفاده مي‌كنند ولي در برخي موقوفات از درآمدش براي نيت خاصي استفاده مي‌شود. البته از طرف ديگر وقف به دو نوع خاص و عام تقسيم‌بندي مي‌شود كه وقف خاص براي موارد خاصي انجام مي‌شود ولي در وقف عام، مورد استفاده براي عموم است.
چه اموالي قابل وقف هستند و حتماً بايد ملك باشد؟ آيا مالكيت معنوي هم قابل وقف است؟
مال بودن، به تعبيري ملكيت داشتن و هر آن چيزي كه مالكيت آن از طرف واقف محرز شود و داراي منفعت باشد را مي‌توان وقف كرد تا جايي كه بعضي علما معتقدند كه مالكيت معنوي مثل حق‌التأليف هم به دليل اينكه داراي منفعت است قابل وقف مي‌باشد.
آيا امامزادگان و بقاع متبركه مجازند كه اموال وقف را از واقفان بپذيرند؟
خير، وقف حتماً بايد زير نظر سازمان انجام شود. چون هر موقوفه يك شخصيت حقوقي دارد و واقف مي‌تواند براي موقوفه‌اش متولي تعيين كند ولي اگر وقف از مرجع قانوني كه سازمان اوقاف است انجام نشود به دليل اينكه ثبت نمي‌شود ممكن است مورد سوءاستفاده و تخلف قرار گيرد.
آيا پول نقد هم قابل وقف است؟
خير، مگر در صورتي‌كه گروهي سرمايه‌اي را فراهم كنند و به سازمان وكالت دهند كه در مورد خاصي مثلاً مدرسه‌اي ساخته شود و بعد وقف شود كه اين وقف گروهي نام دارد.
آيا خارج از كشور هم موقوفه‌اي داريم؟
بله، ما در بعضي كشورها موقوفه هم داريم.
وقتي ملكي وقف مي‌شود، آيا امكان اين هست كه واقف اختيار اصل ملك را به سازمان بدهد و سازمان با فروش ملك، هزينه‌اش را صرف نيت واقف كند؟
خير، اصل ملك تا روز قيامت مي‌ماند، كسي نمي‌تواند آن را بفروشد و كسي هم نمي‌تواند خارج از نيت واقف، منافع ملك را هزينه كند. سازمان فقط متولي شرعي است كه خارج از اين اتفاق نيفتد و اگر هم جايي قرار باشد متولي، فروش يا تغييري روي موقوفه انجام دهد حتماً براي تبديل به احسن آن ملك خواهد بود مثلاً اگر زميني وقف شده باشد و درآمدي از آن حاصل نشود متولي مي‌تواند آن را بفروشد و در جاي ديگر ملكي به نام واقف اصلي خريداري كند و منافع آن را مجدداً در راه نيت واقف هزينه كند كه از اين طريق باز هم اصل مال واقف حفظ مي‌شود.
ملك‌هايي كه به صورت منفعتي وقف شده است، مستأجر بايد سالانه اجاره‌اي به سازمان اوقاف پرداخت كند كه اين مبلغ بسيار ناچيز است، مبلغ اجاره چگونه تعيين مي‌شود؟
ما دو نوع ملك داريم، يكي ملك‌هايي كه عرصه و عيان وقف شده است كه طبق كارشناسي به روز اجاره‌نامه تنظيم و اجاره از مستأجر دريافت مي‌شود ولي در مورد بعضي از املاك صرفاً عرصه وقف مي‌شود و اعيان وقف نشده است، در اين صورت به عبارتي ما زمين را به مستأجر اجاره مي‌دهيم. اين هم زماني اتفاق مي‌افتد كه زميني وقف شده باشد و سازمان نتواند بر روي زمين سرمايه‌گذاري و تبديل به احسن انجام دهد، در اين صورت يك نفر سرمايه‌گذار، روي زمين سرمايه‌گذاري مي‌كند و ملكي مي‌سازد. در اين حالت زمين از وقف خارج نمي‌شود و سازمان فقط زمين را به سرمايه‌گذار اجاره مي‌دهد كه مبلغش از ملكي كه با عرصه و اعيان است كمتر است.
ملك‌هايي هستند كه در نقطه شمالي شهر مثلاً ماهي 20 هزار تومان و به عبارتي سالانه 240 هزار تومان اجاره به سازمان اوقاف پرداخت مي‌كنند آيا اين نرخ واقعي است؟
اشكال جدي اين مسئله اين است كه در بحث ترويج فرهنگ وقف كار نشده است. مستأجري كه از مال وقفي استفاده مي‌كند از احكام وقف مطلع نيست. اگر مستأجر اطلاع‌كافي از احكام وقف داشته باشد اين اتفاق نمي‌افتد. كسي كه از مكان موقوفه استفاده مي‌كند و خودش هم مطلع است كه اجاره‌اي كه پرداخت مي‌كند، اجاره عادلانه روز نيست، هم عبادت و نماز و روزه باطل است و اگر هم محل كسب و كار باشد، كسب و كارش حرام است. بعضي فكر مي‌كنند چون موقوفه است، وقف هم جزو خيرات و مبرات است و هر طور كه بخواهند مي‌توانند استفاده كنند در حالي‌كه اينطور نيست زيرا در روز قيامت فردي كه از موقوفه استفاده مي‌كند هم بايد پاسخگوي واقف باشد و هم متولي تشريحي آن.
پس وظيفه سازمان در تعيين نرخ چيست چون مسلماً هر كس به تنهايي اقدام به افزايش اجاره نمي‌كند?
وظيفه سازمان از نظر شرعي اين است كه بايد اجاره را به قيمت عادله روز مشخص و مطالبه كند.
آيا اين مطالبه از طرف سازمان انجام مي‌شود؟
خير، بعد از انقلاب مدتي اين اتفاق نيفتاد و بخش عمده آن مربوط به آسيبي كه قبل از انقلاب به موقوفات وارد شد، مي‌باشد كه رژيم سابق بخشي از موقوفات را به بهانه اصلاحات ارضي و بهانه‌هاي مختلف از وقف خارج كرد و زمين‌هاي وقفي را در اختيار برخي‌ها گذاشتند و برايشان سند صادر كردند. حضرت امام خميني (ره) پس از 72 روز از پيروزي انقلاب اسلامي فتواي شجاعانه‌اي صادر كردند كه طبق آن همه موقوفاتي كه در دست عده‌اي بود و سند رسمي داشت بايد به وقف برمي‌گشت. اوقاف بعد از انقلاب درگير نگهداري اصل موقوفات بوده است. در حالي‌كه براي مثال بخش عمده پاكدشت موقوفه است اما هنوز اجاره‌نامه‌اي براي منطقه پاكدشت صادر نشده است، زيرا براي خيلي از آنها به بهانه اصلاحات ارضي سند صادر شده است. اما در يكي دو سال اخير به روز كردن اجاره بها جزو برنامه‌هاي اصلي سازمان است و از طرفي چون عرصه در اختيار ماست و اعيان در‌اختيار فرد ديگري است به تعبيري ما مستأجر آنها شده‌ايم. چون ملك در تصرف موجر است، ما با مشكلاتي
مواجه هستيم.
خوشبختانه طبق برنامه‌ريزي‌هاي انجام شده در ساختار سازماني جديد ديگر اين اتفاق نمي‌افتد، در بحث فروش و سرمايه‌گذاري سازمان بهره‌وري و سرمايه‌گذاري موقوفات را انجام مي‌دهد. خصوصاً با راه‌اندازي سامانه جامع وقف تمامي اطلاعات به روز است، ولي متأسفانه در گذشته سيستم دستي بود، به همين دليل امكان نظارت ضعيف بود، ولي با راه‌اندازي سامانه جلوي سوء‌استفاده‌هاي احتمالي و تخلفات گرفته شده است، چرا كه عملكرد سازمان زير نظر مديران و متوليان سازمان است.
املاكي كه داراي عرصه وقفي هستند، سند جداگانه براي عرصه صادر مي‌شود؟
خير، يك سند دارد و حتماً در سند اوقافي بودن ملك ذكر شده است.
وقف مدت‌دار است، يعني مي‌توان ملكي را براي مدت خاصي وقف كرد و سپس از وقف خارج كرد؟
خير، به تعبيري اين كار حبس است. دو نوع حبس داريم حبس مدت‌دار و حبس دائمي. در حبس مدت‌دار، چون وقف محسوب مي‌شود، طبق قوانين موقوفه با آن برخورد مي‌شود.
يعني حبس، وقف محسوب نمي‌شود؟
حبس جزئي از وقف است. وقف عام‌تر است. حبس دائمي وقف است و حبس مدت‌دار ديگر وقف نيست، جزئي از وقف است، صدقه هم نيست، چرا كه در صدقه اصل مال هزينه مي‌شود.
ديدگاه امام خميني(ره) راجع به وقف چه بود؟
حضرت امام احياگر موقوفات بودند، به‌طوري كه در تحريرالوسيله حضرت امام خميني(ره) كه محتوايش سؤال و جواب است، نخستين باب و بيشترين سؤالات مربوط به صلائ و بعد از آن بيشترين سؤالات مربوط به وقف است. يعني اين موضوع از اهميت ويژه‌اي برخوردار است.
نكته بعدي اينكه حضرت امام(ره) جزو كساني بودند كه پويايي اقتصاد جامعه اسلامي را در وقف مي‌دانستند و در مباني اعتقادي و فقهي حضرت امام(ره)، وقف نهادي پويا است تا جايي كه در زمان جنگ به امام پيشنهاد داده شد كه از موقوفات براي جنگ هزينه شود كه ايشان به‌طور قاطع مخالفت كردند، چرا كه اعتقاد كامل داشتند كه موقوفه بايد در وقف بماند و منافعش در راه نيت واقف صرف شود، چرا كه وقف يكي از احكام الهي است و حضرت امام هم روي اين موضوع اهتمام جدي داشتند و بعد از انقلاب ايشان دستور قانونگذاري براي وقف را صادر كردند.
آيا اقليت‌هاي مذهبي هم موقوفه دارند؟
بله، مثلاً زرتشتيان در يزد داراي موقوفه هستند.
همان‌طور كه مي‌دانيد، آستان قدس رضوي داراي موقوفات زيادي در سراسر كشور است، آيا موقوفات مربوط به آستان قدس هم زير نظر سازمان اوقاف است؟
طبق قانون جايي كه ولي فقيه شخصي را به عنوان متولي موقوفه مشخص مي‌كند، آنجا از اختيار سازمان خارج مي‌شود. با اين حساب ما چهار موقوفه داريم كه موقوفاتش زير نظر سازمان اوقاف نيست كه شامل: موقوفات امام رضا(ع) كه متولي آن آيت‌الله واعظ طبسي، توليت آستان قدس رضوي است، موقوفات آستان مقدس حضرت معصومه(س) كه متولي‌اش آيت‌الله سعيدي است، آستان مقدس شاهچراخ و شاه‌عبدالعظيم.
آيا اين متوليان زير نظر سازمان فعاليت مي‌كنند و سازمان نظارتي بر عملكردشان دارد يا خير؟
خير، اين 4 موقوفه مستقيماً از طريق دفتر رهبري نظارت مي‌شود.
اگر فردي بخواهد ملكي را وقف كند، چه كاري بايد انجام دهد؟
واقف بايد با در دست داشتن اسناد هويتي و سند مالكيتي به يكي از دفاتر سازمان اوقاف مراجعه كرده، درخواست بدهد و پس از ثبت درخواست و انجام مراحل اداري سند جديدي از طرف سازمان ثبت اسناد براي ملك صادر خواهد شد و سازمان طبق شرايط مورد وقف و نيت واقف در مورد موقوفه عمل مي‌كند. وقف غير‌قابل بازگشت است و وقتي فردي ملكي را وقف كرد، ديگر نمي‌تواند آن را معامله يا بازپس گيرد
لینک خبر .
