وقف، کارِ دل است
گفتگوی صمیمانه با حجت الاسلام احمد شرفخانی پیرامون وقف/ ماهنامه فرهنگی -اجتماعی قدر-شماره 79 /
* سابقه وقف در ایران قدمت زیادی دارد؟
ـ بله، یک زمانی در کشور ما، وقف به قول معروف جزئی در سبد خانوار مردم محسوب می‌شد و بین مردم رغبت به وقف آنچنان زیاد بود که در تاریخ داریم حتی یکی از شهرهای ایران، مردم آن چنان وقف زیادی انجام داده بودند که در آن شهر دیگر زمینی پیدا نمی‌شد که مردم بخرند و وقف کنند. یعنی همه‌ی زمین‌هایش وقف بوده است. و باز شهرهایی داریم که مثلاً یک پنجم یا یک دهم آن شهر، جزو موقوفات بوده است. علتش هم برمی‌گردد به تاریخ اسلام. جابربن عبدالله انصاری یک روایت جالبی دارد که می‌گوید: هیچ صحابی توانگری نبود مگر آنکه چیزی را وقف کرده باشد. یعنی هر کس توانایی داشته، وقف کرده. در تاریخ ائمه عصمت و طهارتعلیهم‌السلام هم هست که همه‌ی آنها موقوفاتی داشتند.
* وضعیت وقف در حال حاضر چطور است؟
ـ متأسفانه ما در سال 88 به این نتیجه رسیدیم که فرهنگ وقف، تا حدودی مهجور مانده است.
در همان سال، ما در مجموعه‌ی سازمان اوقاف و امور خیریه، با یک مؤسسه علمی و معتبر کشور قرارداد بستیم و یک نظرسنجی علمی در سراسر کشور انجام دادیم. در این نظرسنجی از طیف‌های تحصیل کرده و عموم مردم، زائرین بقاع متبرکه، مستأجرین موقوفات، متولیان وقف، دانش‌آموزان، دانشجویان، طلاب و سایر اقشار شرکت کردند.
نتیجه‌ی این نظرسنجی این شد که در کل کشور بیش از 75 درصد مردم در رابطه با احکام و مبانی وقف شناخت ندارند.
* این نظرسنجی خروجی هم داشت؟
ـ روی همین نظرسنجی، طرحی را آماده کردیم، به نام «طرح جامع نهادینه‌سازی فرهنگ وقف». این طرح جامع در دو بعد طراحی شد: درون سازمانی و برون سازمانی.
آمدیم اهداف، ضرورت‌ها، سیاست‌ها، برنامه‌ها و شیوه‌هایی که می‌توانیم داشته باشیم و همین طور بحث آسیب‌ها و موانعی که بوده، اینها همه آماده شد. بعد ما شروع کردیم به بررسی وظایف سازمان‌ها و نهادهای مختلفی که می‌توانند در نهادینه‌سازی فرهنگ وقف تأثیرگذار باشند.
* این طرح جامع شامل چه مواردی بود؟
ـ در سال 89 در کل کشور این سیاست کلی را شروع کردیم و سعی کردیم برنامه‌های جدید تمهیدی و تبلیغی و تعلیمی و تحقیقی را آماده کنیم. نوآوری‌های وقف را در این برنامه‌ها داشتیم مثل: وقف‌های مشارکتی، بحث وقفه‌های دسته جمعی و وقف‌های کوچک را طراحی کردیم. بحث دیگر، رفع موانع قانونی و ایجاد انگیزش‌هایی برای وقف بود.
* در بعد فرهنگی چه کارهایی برای فرهنگ‌سازی انجام شد؟ مثال می‌زنید؟
ـ از سال 89 جشنواره‌ی فرهنگی هنری «وقف، چشمه‌ی همیشه جاری» را در 16 رشته فرهنگی، هنری، رسانه‌ای طراحی کردیم. در همان سال اول بیش از 3000 اثر از کل کشور به دبیرخانه جشنواره رسید. هر چند بعضی از آثار ضعیف بودند؛ اما نکته‌ی قابل توجه این بود که خروجی‌های خوبی از همان جشنواره‌ی اول داشتیم. حتی آن اوایل که من وارد سازمان شده بودم، در حین برنامه‌ها متوجه شدم که اشعار با موضوع وقف و با ادبیان امروزی نداریم. در حالی که خروجی این جشنواره شد یک جلد کتاب با موضوع اشعار وقف.
* پس کار برزگی را شروع کرده بودید. در این راستا، برنامه‌های آموزشی و پژوهشی هم داشتید؟
ـ ما برنامه‌های آموزشی را هم به شکل درون سازمانی، و هم برون سازمانی و هم از طرف نهادهای تبلیغی که مبلغینی را آموزش می‌دهند، شروع کردیم. در کنارش هم نشست‌های علمی و تخصصی با اقشار مختلف برگزار کردیم. در خود حوزه هم درس خارج فقه با موضوع وقف را در قم داشتیم. فصلنامه‌ها و ویژه‌برنامه‌ها و ماهنامه‌هایی با موضوع وقف تدوین شدند. همچنین حمایت از پایان‌نامه‌های حوزوی و دانشجویی با موضوع وقف را داشتیم.
* به نظر می‌رسد که رسان‌ها هم در فرهنگ‌سازی موضوع وقف اثرگذار باشند.
ـ بله همین‌طور است. در همان سال 89 همایش «وقف و رسانه» را به صورت ملی شروع کردیم. ارتباط اصحاب رسانه اعم از صدا و سیما و خبرگزاری‌ها و نشریات و مطبوعات و رسانه‌های فضای مجازی در این همایش به خوبی شکل گرفت. ساخت برنامه‌های وقفی، فیلم‌های مرتبط با وقف و گنجاندن موضوع وقف در سریال‌های تلویزیونی از نتایج این همایش بود.
* پس سایر ارگان‌ها هم دست به دست دادند تا موضوع وقف تبیین شود؟
ـ بله، حتی مجموعه‌هایی مثل سازمان تبلیغات، حوزه هنری، ستاد ائمه جمعه، شهرداری‌ها، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، آموزش و پرورش، وزارت علوم، مرکز مدیریت حوزه علمیه و مجموعه‌های مختلفی که فکر می‌کردیم در نهادینه‌سازی فرهنگ وقف می‌توانند کمک بسزایی به ما بکنند. از سال 89 تفاهم‌نامه‌هایی با این مجموعه‌ها بستیم و کار شروع شد.
در دانشگاه‌ها هم نشست‌های علمی برگزار شد و هم پیگیری یک رشته‌ی تخصصی وقف در دانشگاه بود که مقدماتش انجام شد.
* سابق بر این، سیستم اوقاف به شکلی بود که بیشتر بر محور مدیریت موقوفات قبلی مدیریت می‌شد. اکنون دغدغه سازمان چگونه است؟
ـ ما بعد از بررسی‌ها به این نتیجه رسیدیم که در راستای ایجاد وقف‌های جدید، لازم است که ما برای استان‌ها سهمیه‌هایی را در نظر بگیریم. اوایل برخی مدیران سازمان، مخالفت می‌کردند که نمی‌شود مردم را به زور واقف کنیم. ما گفتیم نه! ما سهمیه می‌دهیم که شما بروید با کمک خیّرین تلاش کنید. حتی خیلی‌ها هستند که اگر موضوع وقف برایشان تبیین شود، اموال‌شان را علاقمندانه وقف می‌کنند. کسانی که اولاد ندارند یا مال بسیاری دارند؛ لذا سمت و سوی فعالیت‌ها به ایجاد وقف‌های جدید میل کرد.
* سهیمه یعنی چی؟ یعنی بودجه بدهیم برای تبلیغ آن؟
ـ نه، ما از هر استان براساس ظرفیتش درخواست ایجاد وقف جدید داشتیم. مثلاً می‌گفتیم: خراسان رضوی در سال آینده باید 100 تا وقف ایجاد کند. خودش که نمی‌توانست ایجاد کند، باید می‌رفت با متمکنین ارتباط می‌گرفت یا با بحث‌های تبلیغی و ترویجی در سطح شهر تلاش می‌کرد تا رغبت به وقف در مردم ایجاد شود. چون ما می‌دیدیم همه‌ی تلاش سازمان صرف اداره کردن موقوفات شده و شاید همّ و غم ثبت موقوفات جدید کمرنگ شده باشد.
* از این کار نتیجه هم گرفتید؟
ـ بله؛ همین سهمیه و تعیین کمیّت وقف، موجب شد به شکل چشمگیری وقف‌ها افزایش پیدا کند. از ابتدای انقلاب تا سال 89 متوسط وقف در کل کشور در هر سال 198 تا وقف جدید صورت گرفته است. شاید در یک سالی 200 تا بوده، در یک سالی 250 تا و در یک سال 150 تا. اما مطمئناً از 300 تا وقف بیشتر نبوده؛ اما این برنامه‌های جدید باعث شد سال 89، 1050 تا وقف جدید انجام شود. سال 90، بیش از 1500 تا وقف جدید و در سال 91، بیش از 2000 وقف جدید اتفاق افتاد. سال گذشته (92)، 2800 وقف جدید و امسال، فقط در شش ماهه اول بیش از 1800 وقف جدید ثبت شده است.
* یعنی به یک‌باره مردم اهل وقف و خیرات و مبرّات جاری شدند؟
ـ این نبوده که مردم قبلاً اهل خیر و احسان نبودند و یک‌باره اهل وقف کردن شده باشند. نه! اما بخش عمده‌ای از مردم رفته بودند به سمت امور خیریه‌ای که ماندگار نیست. وقف با امور خیریه، تفاوتش اینجا معلوم می‌شود که خیریه قابل تغییر و تحوّل است و اگر کسی مجموعه‌ای را به عنوان خیریه در اختیار قرار داده باشد، بعداً می‌شود آنجا تغییر ساختار و کاربری بدهد. این یکی از مشکلات مدارس ماست که مثلاً مدرسه تبدیل می‌شود به یک مجموعه‌ی اداری؛ در حالی که اگر وقف بود، این اتفاق نمی‌افتاد و تا روز قیامت این کار باید به حالت اولیه‌ی خودش بماند.
نکته‌ی عبدی این که در زمان پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم، حضرت علی‌علیه‌السلام و حتی زمان امام صادق علیه‌السلام مردم به صدقات جاریه که همان وقف باشد، رغبت بیشتری داشتند در مقایسه با صدقات معمولی که روزانه در صندوق می‌اندازیم و در اختیار مستمندان قرار می‌دهیم. چرا؟ چون جایگاه وقف در جامعه نهادینه شده بود.
* در کدام دوره از تاریخ ایران، موقوفات بیشتری ثبت شده و کدام دوره کمترین موقوفات را داشتیم؟
ـ در تاریخ ایران بیشترین موقوفات در دوره‌ی صفویه انجام شد. البته ضربه‌ای که رضاخان و پسر ملعونش به وقف زدند، بعد از انقلاب هم آثارش تا مدت‌ها باقی بوده و هست. در واقع بیشترین ظلم به موضوع وقف در دوران رضاخان و پسر ملعونش انجام شده. اینها به بهانه‌ی اصلاحات ارضی، زمین‌های وقفی را در اختیار مردم گذاشتند و برایش سند صادر کردند.
حضرت امام خمینی(ره) بعد از حدود هفتاد و دو روز از پیروزی انقلاب اسلامی، آمد فتوای شجاعانه‌ای صادر کرد که خیلی از بزرگان مخالف بودند و می‌گفتند این کار به ضرر مردم است. ایشان گفتند: تمام سندهای زمین‌های وقفی باید باطل شود و موقوفات باید به وقفیت خودش برگردد. این فتوای شجاعانه، رویکرد جدید را در بحث وقف ایجاد کرد و این آثار وضعی در کشور ما ادامه داشت و وقف‌ها هم کم شده بود؛ اما الحمدالله در این سال‌های اخیر، قدم‌های بزرگی برداشته شد.
* ظاهراً یکی از قدم‌های بزرگ، تدوین نرم‌افزارها و چاپ کتب مرتبط با موضوع وقف است.
ـ یکی از کارهایی که در سازمان انجام شد، چاپ کتاب کودک بود. نرم‌افزار چند رسانه‌ای کودک را هم تولید کردیم. همچنین نرم‌افزار جامع وقف از کارهای مهمی بود که هم کار تحقیقی بود و هم تبلیغی ـ ترویجی و تا به حال انجام نشده بود. الآن کارهای خوبی انجام شده. کتاب‌های تخصصی با موضوع وقف، تدوین شد. کار دیگر، مجموعه استفتائات مقام معظم رهبری‌مدظله‌العالی در مورد وقف بود؛ که کار عظیمی بود و بیش از هزار استفتا استخراج کردیم و در اختیار مبلغین، ائمه جمعه و ائمه جماعات قرار دادیم تا بیان احکام وقف در جامعه گسترش پیدا کند.
* فکر می‌کنید غیر از کارهای فرهنگی، چه عوامل یا اقداماتی در نهادینه‌سازی فرهنگ وقف مؤثر است؟
ـ بحث اطلاع‌رسانی و شفاف‌سازی درآمد و هزینه موقوفات در بحث نهادینه‌سازی فرهنگ وقف کمک می‌کند. همچنین مردم در راستای اجرای امینانه‌ی وقف، آثار و برکاتش را دیدند؛ چون حضرت آقا‌مدظله‌العالی یکی از نکاتی که مطرح کردند این بود که اجرای امینانه وقف‌های مردم در افزایش وقف مؤثر است. اگر موقوفاتی که امروز داریم، خوب اداره کنیم و نیت واقف به درستی انجام شود، همین باعث تشویق مردم به سمت وقف کردن است.
* آیا در مجموعه کارمندان سازمان اوقاف هم این فرهنگ‌سازی انجام شده است؟
ـ اگر خودمان که کارگزاران وقف محسوب می‌شویم، اعتقاد و ایمان کاملی به این قضیه نداشته باشیم، نمی‌توانیم وقف را در جامعه نهادینه کنیم. ما خودمان باید یک قدم برداریم برای تبلیغ وقف و ایجاد وقف، تا مردم الگو بگیرند. همکاران ما اگر اعتقاد داشته باشند به این سنت حسنه و برکات آن، قطعاً مردم هم رغبت پیدا خواهند کرد. این کار با نگاه اعتقادی و ایمانی و ارزشی باید انجام شود نه نگاه کارمندی و اداری.
* اگر بخواهید بعد از زحمات این سال‌ها، از کمی تشکر کنید؟
ـ اسم بردن که سخت است؛ ولی در مجموعه سازمان، مجموعه روابط عمومی سازمان در کل کشور انصافاً در کنار معاونت فرهنگی اجتماعی کل کشور در سال‌های اخیر تلاش وافری داشتند که من واقعاً باید از تک تک همکاران محترم خودم در مجموعه‌ی کل کشور، معاونین محترم فرهنگی، کارشناسان محترم فرهنگی و عزیزان ما در مجموعه روابط عمومی تقدیر و تشکر کنم. اینها در کنار هم به صورت جهادی تلاش کردند.
بدون تعارف از خود نماینده محترم ولی‌فقیه تشکر می‌کنم. واقعیت امر این است که دغدغه‌ی حاج آقای محمدی، نماینده محترم ولی‌فقیه و رئیس سازمان نسبت به بحث وقف، در هیچ یک از دوره‌های مدیریتی قبلی نبوده. دغدغه در مورد مدیریت موقوفات قدیمی بوده؛ اما دغدغه در مورد خود اصل وقف و فرهنگ وقف و ایجاد وقف جدید در جامعه نبوده است. حتی بعضی به ایشان می‌گفتند که ما همین که موقوفات را اداره کنیم، کار مهمی کردیم و همین بس است. اما ایشان می‌گفتند این فرهنگ وقف باید در جامعه نهادینه شود. چون الان در کشورهای اروپایی و آمریکایی از قالب سیستم وقف در مراکز پژوهشی و دانشگاهی خودشان استفاده کرده‌اند. اما ما خودمان از این فرهنگ رفته رفته دور شده‌ایم.
* ممنونم که وقت ارزشمند خود را در اختیار ما گذاشتید. چشم‌انداز فعالیت‌های خود را در چه می‌بینید؟
ـ البته ما تا نقطه‌ی مطلوب فاصله داریم و قرار است باز نظرسنجی جدید را انجام دهیم. چشم‌انداز ما «تأمین پایدار نیاز جامعه» است. چون خیلی وقت‌ها ما نیاز جامعه را تأمین می‌کنیم؛ اما پایدار نیست. باید کاری کنیم که انشاءالله آن حیات اجتماعی طیّب و آن تمدّن نوین اسلامی محقق شود. این نگاه در چشم‌انداز اوقاف است.
{flv}rayehe{/flv}
