دیگ جوشان(۲۴مین مروارید نهج البلاغه)
وقتی حضرت علی علیه السلام بر منبر مدینه قدم نهاد، کلامش مثل یک شمشیر تیز، تمام پرده‌های دروغ و ظاهرپرستی را پاره کرد. این خطبه، نه تنها گزارشی از شرایط عصر خودش بود، بلکه درسی جاودان برای همه‌ی دوران‌ها است. اما چرا این خطبه امروز هم برای ما اهمیت دارد؟
چرا این سخنان، همچنان مثل یک آینه عمل می‌کنند که تصویر جامعه ما را به روشنی نشان می‌دهد؟
امام (ع) با کلامی آتشین در ادامه خطبه شانزدهم فرمودند :
” أَلَا وَ إِنَّ بَلِیَّتَکُمْ قَدْ عَادَتْ کَهَیْئَتِهَا یَوْمَ بَعَثَ اللَّهُ نَبِیَّهُ (صلی الله علیه وآله)، وَ الَّذِی بَعَثَهُ بِالْحَقِّ لَتُبَلْبَلُنَّ بَلْبَلَهً وَ لَتُغَرْبَلُنَّ غَرْبَلَهً وَ لَتُسَاطُنَّ سَوْطَ الْقِدْرِ حَتَّى یَعُودَ أَسْفَلُکُمْ أَعْلَاکُمْ وَ أَعْلَاکُمْ أَسْفَلَکُمْ وَ لَیَسْبِقَنَّ سَابِقُونَ کَانُوا قَصَّرُوا وَ لَیُقَصِّرَنَّ سَبَّاقُونَ کَانُوا سَبَقُوا، ؛
توجه کنید! آزمون‌های شما دوباره مثل همان روزهای اول بعثت پیامبر (ص) بازگشته است. به خدایی که پیامبر را به حق فرستاد، سوگند می‌خورم که همه‌ی شما به هم مخلوط و غربال می‌شوید؛ مثل محتوای یک دیگ جوشان که همه چیز به هم می‌ریزد و زیرورو می‌شود. افرادی که در کف دیگ مانده‌اند، بالا خواهند آمد و کسانی که در بالا بودند، به پایین سقوط خواهند کرد. کسانی که روزی پشتیبان اسلام بودند اما کوتاه آمدند، دوباره جایگاهشان را بازیابی خواهند کرد و کسانی که با حیله و دروغ پیشی گرفتند، کنار زده خواهند شد.“
این سخنان، نه تنها توصیفی از فتنه‌های پس از عثمان است، بلکه فریاد هشداردهنده‌ای است برای همه دوران‌های تاریخ. همان‌طور که بعثت پیامبر اکرم (ص)، قبایل پراکنده‌ی عرب را در بوته‌ای از آتشِ آزمایش نهاد تا امتی واحد از خاکسترِ جاهلیت برخیزد، بیعت با مولا علی (ع) نیز آغازی بود برای زدودن زنگارهای تحریف از چهرۀ اسلام. حضرت با ژرف‌نگریِ پیامبرگونه، سنت الهی را یادآور می‌شود:
هرگاه جامعۀ اسلامی از مسیر حق منحرف شود، طوفان امتحانی سهمگین صالحان را از ناخالصان جدا خواهد کرد؛ سنتی که در همه دوران‌ها –از عصر جاهلیت تا آخرالزمان– جاری است.
غربال الهی :
تشبیهات حضرت علی (ع) در این خطبه، پرده از ماهیت انقلاب‌های الهی برمی‌دارد.
تشبیه اول،«غربال شدن»، نمادی است از پروسه دردناکِ جداسازی ذراتِ ایمان از تعلقاتِ دنیوی.
در سپیده‌دم بعثت، کسانی چون “بلال حبشی”، “صهیب رومی” و “خباب بن ارت” که در جاهلیت به شدت زیر شکنجه‌های کفار مکه خرد شده بودند، پس از اسلام به برترین جایگاه‌ها رسیدند. آنان که تنها به خاطر ایمانشان مقاومت کرده بودند، اکنون در صدر جامعه اسلامی قرار گرفتند.
در مقابل، افرادی همچون “ابوسفیان” و “والید بن مغیره” که در دوران جاهلیت بر گردۀ فقرا سوار بودند و ثروتمندان خودخواه جامعه محسوب می‌شدند، پس از اسلام و در طول فتنه‌ها، به حاشیه رانده شدند. این تغییر معادلات، دقیقاً نمونه‌ای از ” غربال شدن جامعه ” است که امام علی (ع) به آن اشاره می‌کند.
در عصر امام علی (ع) نیز این سنت تکرار شد:
طلحه و زبیر که روزی در رکاب پیامبر (ص) پیشتاز بودند، اما اکنون به دامِ زر و زور افتاده بودند، جای خویش را به مالک اشترها و عمار یاسرها سپردند؛ مردانی که در عصر فتنه خانه‌نشین شده بودند، اما اکنون پرچم‌دارانِ عدالت گشتند.
تشبیه دوم، «دیگِ جوشان»، تصویری است از تلاطم‌های پیش از زایش نظمی نوین. جامعۀ پس از عثمان، همچون دیگی بود که از اختلافات قبیله‌ای، فساد مالی و اخلاقی می‌جوشید. حضرت علی(ع) هشدار می‌دهد که این تلاطم، سرانجامی جز وارونگی معادلاتِ قدرت ندارد؛ فروترین جامعه –که مستضعفان صالح بودند– بر اریکه‌های حکومت تکیه می‌زنند و متکبران دیروز، که بیت‌المال را ملک طلق خویش پنداشته بودند، به حاشیه رانده می‌شوند.
این است سنت الهی:«إِنَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ».
آزمون الهی:
حضرت علی (ع) در ادامه خطبه، با سوگندی مؤکد، حقایقی را فاش می‌کند که از آینده‌ای تاریک خبر می‌دهند: ” وَ اللَّهِ مَا کَتَمْتُ وَشْمَهً وَ لَا کَذَبْتُ کِذْبَهً وَ لَقَدْ نُبِّئْتُ بِهَذَا الْمَقَامِ وَ هَذَا الْیَوْمِ ؛
به خدا سوگند، من هرگز حقیقتی را پنهان نکرده‌ام و هیچ‌وقت دروغ نگفته‌ام. این موقعیت و این روز را از قبل به من خبر داده بودند. “
این فراز، کلید فهم تمام خطبه است. فتنه‌های پس از بیعت –از جنگ جمل تا صفین و نهروان– تنها نبردهای ساده نبودند؛ جلوه‌ای بودند از همان «غربال الهی» که پیامبر (ص) از آن خبر داده بود.
قرآن در سورۀ عنکبوت (آیات ۲-۳)، فتنه را به “گداختن طلا برای زدودن ناخالصی‌ها” تشبیه می‌کند. امام (ع) نیز با اشاره به این حقیقت، مردم را به عبرت‌گیری از سرنوشت امت‌های پیشین فرا می‌خواند؛ اقوامی که در آزمون ثروت، قدرت و شهوت شکست خوردند و به ورطۀ نابودی سقوط کردند.
اما امروز … :
امروز نیز، مانند دوران‌های پیشین، “دیگ جوشان” در حال جوشیدن است. جامعه ما نیز درگیر تلاطم‌هایی است که از جنگ نرم فضای مجازی ، فساد اخلاقی، بحران‌های اجتماعی، نابرابری‌های اقتصادی و انحرافات سیاسی ناشی می‌شود. این “دیگ جوشان”، دقیقاً همان است که حضرت علی (ع) در این خطبه به آن اشاره کردند؛ یک طوفان امتحانی که صالحان را از ناخالصان جدا می‌کند. در دوره آخرالزمان غربال الهی در حال غربال کردن جامعه است
اما “ولایت” نقش محوری را در این فرآیند ایفا می‌کند. پیوستن به ولایت حق و پیروی از اهل بیت (ع)، کلید اصلی برای برجسته شدن در این غربال الهی است.
حالا نوبت ماست که خودمان را در این آزمون غربال کنیم و برای ظهور امام زمان (عج)، با ایمان و عمل صالح که امروز در پیروی از ولایت تجلی پیدا می کند، نقشی مؤثر ایفا کنیم.
