راهبرد جاودان امام جعفر صادق علیه السلام
آیا تاکنون خود را با این پرسش رو به رو کرده‌اید که چرا برخی از انسان‌ها، حتی در دل شرایط سخت و طوفان‌بار زندگی، نه تنها استقامت می‌کنند، بلکه به اوج تعالی و موفقیت می‌رسند؟
آیا به این فکر کرده‌اید که چه عواملی می‌توانند ما را در برابر توفان‌های سرنوشت مستحکم نگاه دارند؟
آیا هرگز با خود این سؤال را مطرح کرده‌اید که چرا برخی افراد، حتی در بدترین شرایط، نه تنها از تلاش بازنشسته نمی‌شوند، بلکه به مقاماتی از کمال می‌رسند که دیگران را به شگفتی وا می‌دارد؟
در سالروز شهادت امام صادق (علیه السلام)، قطب والا و رمزگار علم و اخلاق در تاریخ اسلام، به بررسی یکی از عمیق‌ترین مفاهیم انسانی می‌پردازیم:
” عناصر کلیدی کمال انسانی. “
این موضوع، نه تنها به عنوان یک پرسش فلسفی، بلکه به عنوان یک راهنمای عملی برای زندگی، از اهمیت بی‌نظیری برخوردار است.
۱. تفقه در دین ؛ ستون اصلی شکوفایی معنوی و فکری
در برابر فشارهای سیاسی و فرهنگی دوران خود، امام صادق (علیه السلام) با استقامت و مقاومت، حوزه علمیه مدینه را بنیان نهادند. ایشان با تربیت بیش از چهار هزار شاگرد در علوم دینی و دنیوی، نشان دادند که تفقه در دین نه تنها یکی از عناصر کلیدی کمال انسانی است، بلکه بنیادی برای شکوفایی معنوی، فکری و اجتماعی هر فرد محسوب می‌شود.
روایات زیبایی داریم که حضرت علی (علیه السلام) فرمودند:
” إذا أرادَ اللّه ُ بعَبدٍ خَيرا فَقَّهَهُ في الدِّينِ [1] ؛
هرگاه خدای متعال بخواهد به بنده‌ای خیر برساند، او را در دین فقیه می‌کند.”
پیامبر اکرم (صلى الله عليه وآله) فرمودند:
” اُفٍّ لِكُلِّ مُسلمٍ لا يَجعَلُ في كُلِّ جُمعَةٍ .يَوما يَتَفَقَّهُ فيهِ أمرَ دِينِهِ و يَسألُ عن دِينِهِ [2] ؛
افّ بر هر مسلمانی که در هر هفته یک روز را به تفقّه در دین اختصاص ندهد تا در آن روز از امور دین خود سؤال کند.”
. امام محمد باقر (علیه السلام) نیز در این خصوص می‌فرمایند:
” لَوْ أُوتیتُ بِشابٍّ مِنْ شَبابِ الشّیعَةِ لا یَتَفَقَّهُ فِی الدّینِ، لَأَوجَعْتُهُ [3]؛
“اگر جوانی از جوانان شیعه را نزد من بیاورند که به مسائل دین آشنا نباشد، او را تنبیه و تأدیب خواهم کرد تا به دنبال تحصیل مسائل دین برود.”
و همچنین امام صادق عليه السلام فرمود:
” لَوْ أُتيتُ بِشابٍّ مِنْ شَبابِ الشّيعَةِ لايَتَفَقَّهُ لاََ?َّبـْتـُهُ[4] ؛
اگر جوانى از جوانان شيعه را نزد من آورند كـه ديــن را نـمى شـناسـد، او را تأديب و تنبيه خواهم كرد.”
تفقه در دین به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود:
تفقه در اعتقادات: ستون اصلی دین که انسان را در برابر شبهات مقاوم می‌کند.
تفقه در اخلاق: بعد عملی دین که انسان را به تعالی معنوی می‌رساند.
تفقه در احکام: شامل قوانین شرعی که زندگی فردی و اجتماعی را تنظیم می‌کند.
با تلاش برای تفقه در دین، انسان نه تنها به کمال فردی دست می‌یابد، بلکه به سعادت اجتماعی و معنوی نیز می‌رسد. این تفقه، کلیدی است که دروازه‌های سعادت ابدی را برای او باز می‌کند و او را در مسیر تعالی و کمال قرار می‌دهد.
2 . صبر؛ هنر موفقیت در برابر طوفان‌های زندگی
در دوران امامت امام صادق (علیه السلام)، جامعه اسلامی درگیر چالش‌های بزرگ سیاسی، فرهنگی و اجتماعی بود. حکومت بنی‌عباس با هدف تثبیت قدرت خود، تمام تلاشش را به کار بست تا حرکت مستقل شیعیان و طرفداران اهل بیت (علیهم السلام) را سرکوب کند. این فشارها شامل محدودیت‌های شدید علمی، اقتصادی و فرهنگی بود که حتی مجلس علم و نقل حدیث را نیز تحت الشعاع قرار داد.
در چنین شرایط دشواری، امام صادق (علیه السلام) با استقامت و صبر، بنیانگذار یک حرکت علمی جهانی شدند. این دستاورد بدون صبر و استقامت بی‌نظیر آن حضرت محقق نمی‌شد.
چرا که برای رسیدن به کمال انسانی و سعادت ابدی، عنصر صبر باید در جامعه نهادینه شود.
حضرت می‌دانستند که بدون صبر، انسان نمی‌تواند در برابر طوفان‌های زندگی مقاومت کند و به سطحی از کمال برسد که خداوند از او انتظار دارد.
امام صادق (علیه السلام) می‌فرمایند:
” الصَّبرُ مِن الإيمانِ بمَنزِلَةِ الرَّأسِ مِنَ الجَسَدِ ، فإذا ذَهَـبَ الـرَّأسُ ذَهَبَ الجَسَدُ ، كذلكَ إذا ذَهَبَ الصَّبرُ ذَهَبَ الإيمانُ[5]؛
“بر نسبت به ایمان همانند سر نسبت به بدن است؛ اگر سر نباشد، تن هم نخواهد بود، و هرگاه صبر نباشد، ایمان هم نیست.”
صبر، نه تنها به معنای تحمل بلاهاست، بلکه هنر زنده ماندن در برابر طوفان‌های زندگی است. این عنصر به سه بخش اصلی تقسیم می‌شود:
صبر در عبادت: پایداری در انجام عبادات.
صبر در معصیت: بازداشتن نفس از گناه.
صبر در بلا: تحمل مشکلات و سختی‌ها.
این رویکرد، عنصر کلیدی صبر را در جامعه اسلامی ریشه‌دهی کرد و الگویی برای نسل‌های بعدی شد.
۳ . تدبیر در زندگی؛ هنر برنامه‌ریزی هوشمندانه
تدبیر در زندگی به معنای برنامه‌ریزی دقیق و مدیریت هوشمندانه در امور معیشت است که شامل مدیریت درآمدها و هزینه‌ها، کنترل بدهی‌ها و طلب‌ها، و تنظیم روابط مناسب برای انفاق، احسان، پرداخت خمس و زکات می‌شود. امام صادق (علیه السلام) در این خصوص فرموده‌اند:
مِنَ الدّینِ التَّدْبیرُ فی المَعیشَهِ[6]؛
“جزئی از دین، تدبیر در زندگی است.”
عدم رعایت این اصل نه تنها باعث عدم آرامش افراد و غم و نگرانی‌های فراوان می‌شود، بلکه ریشه بسیاری از گناهان اجتماعی نظیر تجمل‌گرایی و عدم قناعت نیز محسوب می‌شود.
امام صادق (علیه السلام) با رعایت قناعت، تقسیم عادلانه دارایی با نیازمندان، تلاش در راه کسب روزی حلال و دوری از تجمل‌گرایی، الگوی کاملی از تدبیر در زندگی بودند. ایشان معتقد بودند که برنامه‌ریزی صحیح در معیشت و اجتناب از اسراف، کلید مدیریت هوشمندانه زندگی است.
این رویکرد نه تنها در زمان خود مؤثر بود، بلکه برای تمام دوران‌ها الگویی برای رسیدن به کمال فردی و اجتماعی به شمار می‌آید.
امام سجاد (علیه السلام) در دعای ۳۰ صحیفه سجادیه از خداوند می‌خواهد که حسن تقدیر معیشت را به او بیاموزد:
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ،
خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست،
وَ احْجُبْنِي عَنِ السَّرَفِ وَ الِازْدِيَادِ،
و مرا از اسراف و زیاده خواهی بازدار،
وَ قَوِّمْنِي بِالْبَذْلِ وَ الِاقْتِصَادِ،
و به بخشیدن و میانه روی مستقیم ساز،
وَ عَلِّمْنِي حُسْنَ التَّقْدِيرِ،
و نیکو اندازه نگاه داشتن را به من بیاموز،
وَ اقْبِضْنِي بِلُطْفِكَ عَنِ التَّبْذِيرِ،
و مرا به لطف خود از ولخرجی حفظ کن،
وَ أَجْرِ مِنْ أَسْبَابِ الْحَلَالِ أَرْزَاقِي،
وَ أَجْرِ مِنْ أَسْبَابِ الْحَلَالِ أَرْزَاقِي،
و روزیم را از وسایل حلال جاری فرما،
وَ وَجِّهْ فِي أَبْوَابِ الْبِرِّ إِنْفَاقِي،
و خرج کردنم را در راه های خیر و نیکی جهت ده،
وَ ازْوِ عَنِّي مِنَ الْمَالِ مَا يُحْدِثُ لِي مَخِيلَةً أَوْ تَأَدِّياً إِلَى بَغْيٍ أَوْ مَا أَتَعَقَّبُ مِنْهُ طُغْيَاناً.
و ثروتی که برای من خودبینی ایجاد کند، یا به ستمگری کشاند، یا به دنبال آن دچار طغیان و سرکشی شوم از من بگیر.
☑️ راهبرد جاودان امام جعفر صادق (علیه السلام)
پس از بررسی دقیق و عمیق عناصر کلیدی که در سه بخش تفقه در دین، صبر در بلا و تدبیر در زندگی مورد بحث قرار گرفت، به روایتی زیبا، بی‌نظیر و راهگشای از امام صادق (علیه السلام) می‌رسیم که در آن حضرت می‌فرمایند:
لا يُصْلِحُ الْمَرْءَ المُسْلِمَ اِلاّ ثَلاثَةٌ: اَلتَّـفَقُّهُ فِى الدّينِ وَ الصَّبْرُ عَلَى النّائِبَةِ وَ حُسْنُ التَّقْديرِ فِى الْمَعيشَةِ[7]
“مسلمان را جز سه چیز، اصلاح نمی‌کند: فهم عمیق دین، صبر بر گرفتاری و تدبیر خوب در زندگی.”
این سه عنصر فاخر کمال در سخن امام صادق (علیه السلام) ، همچون سه گوهر بی‌همتا، در کنار هم قرار گرفته‌اند تا زنجیره‌ای محکم از کمال فردی و اجتماعی را تشکیل دهند. هر یک از این عناصر، نه تنها در زمان خودشان، بلکه در تمامی دوران‌ها، راهنمایی برای انسان‌ها هستند تا در مسیر سعادت ابدی و موفقیت جاودانه قدم بردارند.
به این ترتیب، سخنان ارزشمند امام صادق (علیه السلام)، نوری است که در تاریکی‌های زمان روشنایی می‌بخشد و راهگشا برای هر کسی که به دنبال زندگی‌ای پربار و معنادار است.
[1] [غرر الحكم : 4133.]و رسولُ اللّه ِ صلى الله عليه و آله : إذا أرادَ اللّه ُ بعَبدٍ خَيرا فَقَّهَهُ في الدِّينِ ، و ألهَمَهُ رُشدَهُ . [كنز العمّال : 28690.]
[2] [بحار الأنوار : 1/176/44.]
[3] محاسن برقی: ج 1، ص 228.
[4] [تحف العقول، ص 302.]
[5] [الكافي : 2/87/2 .]
[6] . محمد بن طوسى، امالى، ص 666
[7] [كافى، ج 5، ص 87.]
