شاخص های یک هیأت در تراز حسینی
مریم جهان پناه
هر ساله با شروع ماه محرم هیأت‌های زیادی به جمع هیأت‌های قدیمی و سنتی اضافه می‌شود، برپایی یک هیأت عزاداری از جنبه‌های مختلف مثل بعد اقتصادی، معنوی، فرهنگی و غیره حائز اهمیت است که توجه به هر کدام از آنها نیاز به یک نظارت دقیق و شفاف دارد مثلاً اگر بخواهیم برآوردی از هزینه اقتصادی یک هیأت برای نذری‌های ماه محرم داشته باشیم. براساس گفته معاون وزیر صنعت، معدن و تجارت، همه ساله در این ایام، شرکت بازرگانی دولتی اقدام به توزیع کالاهای اساسی بین تکایا و هیأت‌های مذهبی می‌کند که امسال نیز براساس ابلاغیه ستاد تنظیم بازار، اقلام برنج و شکر مورد نیاز در قالب طرح نذورات توسط این شرکت توزیع می‌شود. به اعتقاد ابراهیم غلام رضایی، رئیس اداره هیأت و تکایای مذهبی،در حال حاضر ۱۸ هزار هیأت به صورت رسمی در استان تهران و ۹۰ هزار هیأت در کل کشور به ثبت رسیده‌اند اینکه آیا نظارتی برعملکرد هیأت‌ها صورت می‌گیرد و قالب محتوای آنها رضایت بخش است سؤالی است که موجب شد با حجت‌الاسلام والمسلمین احمد شرفخانی معاون فرهنگی و اجتماعی سازمان اوقاف و امور خیریه درباره آن به گفت‌و‌گو بنشینیم که می‌خوانید:
به طور کلی شکل‌گیری یک هیأت و استانداردهای لازم برای آن به چه صورت بوده و ضرورت ایجاد هیأت‌های جدید چیست؟
هیأت‌هایی که درکل کشور تقسیم‌بندی می‌شوند برخی در سطح محلی و بومی هستند، برخی هیأت‌ها شهری هستند، برخی استانی و ملی هستند و برخی هیأت‌ها هم بازتاب بین‌المللی دارند و حتی کوچک‌تر از آنها محلی و خانوادگی هستند که طی چند سال اخیر رونق پیدا کرده‌اند. هر کدام از این هیأت‌ها شاخص‌های خاص خود را دارند و نمی‌توان استاندارد خاص و مشخصی برای آنها تعریف کرد. به‌خاطر همین فقط می‌توانیم در بعد نرم‌افزاری هیأت‌ها چارچوب تعیین شده را بگوییم.
چند مؤلفه در شکل‌گیری هیأت‌ها مهم است که باید مورد توجه قرار گیرد.یکی از شاخص‌های اصلی هیأت‌ها این است که نباید تنها بعد احساسی داشته باشند بلکه باید بعد معرفتی هم داشته باشد اهداف یک هیأت تحقق پیدا نمی‌کند مگر از جنبه «ثقلین» یعنی قرآن وعترت. آنچه باید در بحث معرفت‌زایی مطرح باشد یکی بحث قرآنی و بحث اهل بیت (ع) است. هیأتی که در آن قرآن نباشد از نظر ساختار معارف دینی استاندارد نیست. هیأت در تراز اسلامی هم باید قرائت قرآن داشته باشد هم ترویج معارف قرآنی. حضور قرآن با نگاه تشریفاتی در هیأت‌ها جایگاهی ندارد، بلکه باید جزو اصل برنامه هر هیأتی باشد. نکته دوم تبیین احکام و معارف اهل بیت است که یکی از مؤلفه‌های مهم برای هیأت در تراز اسلامی است. منظور این است که ما یک سخنران قوی که اشراف به مبانی دینی داشته باشد و فقط مباحث احساسی را مطرح نکند باید داشته باشیم یعنی سبک زندگی اسلامی را که برای مخاطب مهم است مطرح کند. ما شاهد هستیم در برخی هیأت‌ها سخنران‌ها فقط فضائل اهل بیت را مطرح می‌کنند که از نظر امام شناسی و ولایت شناسی خوب است اما تکلیف مخاطب چیست؟ در حالی که در سبک زندگی همه موارد و احکام لازم وجود دارد که باید گفته شود. بویژه در خصوص هیأت‌های ماه محرم که اشتباه است ما فقط بعد عزاداری و اشک را تقویت کنیم، البته اشک ریختن لازم است چون اثر گذار است اما اگر اشک و ابراز محبت در کنارش تکلیف مداری و مسئولیت‌پذیری نباشد هیچ مفهومی ندارد. چون ما تاریخ عاشورا را که بیان می‌کنیم می‌خواهیم از آن درس عبرت بگیریم. ما تاریخ را به‌عنوان آیینه نگاه می‌کنیم.
مسأله بعدی، بعد بیان حمایت و بیان حرکتی اهل بیت عصمت و طهارت است که مهم است نه بعد مداحی یا بحث‌های زیبا شناختی فردی.
نکته بعدی، مقتل خوانی و روضه خوانی آن هم براساس مقاتل صحیح تاریخ نه بیان احساساتی که گاهی فقط زبان حال است و هیچ پشتوانه تاریخی و علمی ندارد و مسأله مهم این است که در لابه‌لای احساسات باید هدایت مخاطب را در نظر گرفت و در نهایت حتماً باید به مسائل روز و ابعاد مسائل سیاسی، اقتصادی… اشاره شود.اگر این اتفاق نیفتد هیأت سکولار می‌شود،یعنی هیأتی که نسبت به مسائل روز واکنش نشان نمی‌دهد.
اما سیاسی کاری درهیأت‌ها متفاوت است. خود هیأت کار سیاسی است. قیام امام حسین کارسیاسی است اما نباید در هیأت سیاست کاری یا کارحزبی و گروهی انجام شود. بلکه بایستی سیاست براساس دیانت ما بیان شود.هیأت در واقع یک محفل عبادی و معنوی است. نباید حرکتی در آن انجام شود که بوی شرک بیاید. نباید براساس بدعت‌هایی باشد که متأسفانه گاهی گذاشته شده است.در واقع هیأت‌ها دانشگاه انسان‌سازی و خودسازی است.
با این اوضاع و تعاریف ارزیابی شما از میزان التزام هیأت‌ها به نکاتی که اشاره کردیدچیست؟
روی هم رفته بخش قابل توجهی از هیأت‌ها در این مسیرها حرکت می‌کنند ولی نسبی است. هیأت‌های کمتری داریم که انحرافات در آن رسوخ پیدا کرده است. نکته مهمتر این است که باید به برخی از سنت‌های دیرینه مردم نیز بها داده و به آن توجه کنیم.مگر اینکه آن سنت‌ها خلاف مبانی دینی ما باشد.
آیا لازم است این همه هیأت عزاداری شکل بگیرد؟ در واقع به نظر می‌رسد رفته رفته هیأت‌ها از حالت سنتی و اصیل خارج می‌شوند.
بله، توسعه هیأت‌ها از یک جهاتی خوب است و از جهاتی مطلوب نیست. از جهاتی که مردم دسترسی راحت به خود هیأت‌ها دارند خوب است اما افزایش هیأت‌ها در یک محله که باعث تفرقه و از بین رفتن محتوای معنوی هیأت‌ها همچنین از بین رفتن تعصب‌ها و ساختار ارزشی باشد قطعاً صلاح نیست.
ما شاهد این هستیم که تکیه هایی در کنار مساجد راه‌اندازی می‌شوند که استاندارد لازم عزاداری را ندارند و متأسفانه هیچ بویی از معارف در آن هیأت‌ها به مشام نمی‌رسد. بلکه تنها عده‌ای برای تخلیه خود و حضور در محله آمدند و بعد ظاهری طراحی کردند و بعد محتوایی و ارزشی در آن دیده نمی‌شود این برمی‌گردد به اینکه بزرگان محله تحمل جوانان را ندارند و این امر موجب شده که جوانان طرد شده ویک جا جمع شوند که استاندارد لازم را ندارد. باید هیأت امنا و کسانی که برگزارکننده هیأت‌ها هستند طوری رفتار کنند که مراسم برای جوانان جذاب باشد و نقش آفرینی جوانان در آن تقویت شود تا اینها به سمت هیأت‌های جداگانه که از برخی معارف دورهستند نروند.
نقش اوقاف در بعد نظارتی هیأت‌ها چیست؟ آیا نظارتی صورت می‌گیرد؟
ما نقش حمایتی داریم و معتقدیم که حمایت نکردن از هیأت‌های مسأله‌دار باعث می‌شود خود به خود این هیأت‌ها جمع شوند. همچنین مردم هم باید به این‌گونه هیأت‌ها توجهی نکنند و کمک‌ها ونذورات خود را به سمت این‌گونه هیأت‌ها سرازیر نکنند. اگر هر کسی بیاید و علم در دست بگیرد این موجب تکثیر هیأت‌های بی‌محتوا می‌شود.
البته سازمان تبلیغات نقش مهمی دارد چون صدور مجوز هیأت‌ها را انجام می‌دهد وبه نظر می‌رسد باید در این امر دقت کند. البته در بعد نظارتی باید تمام نهادها تقویت شود و به نظر می‌رسد باید بخش عمده نظارت را به مردم سپرد و نباید حاکمیتی باشد.
نظارت‌ها به نظرتان کافی است؟
متفاوت است. در خیلی از استان‌ها و شهرستان‌ها نظارت قوی است ولی در برخی از کلانشهرها بعد نظارتی ضعیف است.
اوقاف چه حمایتی می‌کند؟
در سال گذشته 130 هزار هیأت را حمایت کردیم حمایت ما در ابعاد مختلف اتفاق می‌افتد. مثلاً از نظر مکان، سخنران و حمایت مادی که همان اجرای نیات واقفین است،به طور کلی سیاست حمایتی ما براساس مؤلفه‌هایی که گفتیم انجام می‌شود.
میزان کمک‌های مادی که می‌کنید چقدراست؟
نسبت به هر هیأت متفاوت است چون به صورت مشارکتی است. تمام هزینه‌ها را ما از موقوفات می‌دهیم. همه این هزینه‌ها براساس دستورالعمل ابلاغی خواهد بود.
به نظر شما استاندارد تعداد جمعیت شکل دهنده یک هیأت چقدر است؟
ببینید چطور برای مسجد رقم مشخص می‌کنیم شاید هیأت خانوادگی 20 نفر هم داریم. اما نه در محرم. محرم باید تجلی‌گاه اسلام باشد. یک هیأت باید عظمت عاشورا را خوب نشان دهد.
البته در برخی محل‌ها چون جمعیت آن محدود است شکل‌گیری هیأت‌های کوچک اشکالی ندارد. ولی ما این را نمی‌بینیم.ما در روز عاشورا هیأت‌های 20 نفره می‌بینیم که خوب نیست.
هزینه و سهمیه هیأت‌ها چقدر است؟
هیأت‌ها سهمیه دولتی ندارند و سودی نمی‌برند. مگر جایی وقف خاصی داشته باشد. ولی اینکه به خاطر سهمیه هیأت راه می‌اندازند نه، این‌طور نیست اینها به خاطر هزینه هیأت راه نمی‌اندازند.
آیا از ظرفیت مساجد و امامزاده‌ها برای عزاداری استفاده می‌شود؟
در چند سال اخیر برنامه ریزی بقاع متبرکه را در دستور کار داشتیم تا تجمع هیأت‌ها در امامزادگان نهادینه شود.
تعداد مساجد و امامزاده‌ها پاسخگوی تجمع مردم ما نیست.نکته مهم و آسیب جدی که در کشور مااتفاق افتاده این است که ما بحث هیأت‌ها را از مساجد دور کردیم چرا؟چون در برخی جاها خود مدیریت مساجد نوع برنامه‌ریزی و برخوردهایشان باعث شد که جوانان دور شوند چرا؟چون فکر می‌کنند مسجد فقط برای نماز و دعا است. در حالی‌که این گونه نیست و عزاداری حسینی خود نوعی عبادت است. این موجب شد که برخی هیأت‌های جداگانه شکل بگیرد چون مساجد چتر حمایتی و معنوی خود را برسر هیأت‌ها باز نمی‌کردند. نکته بعدی این است که مردم به جای اینکه هیأت محور باشند و براساس معارف حضرت اباعبدالله الحسین(ع) جمع شوند مداح محور شدند.
در امامزاده‌ها امکان تجمع عزاداران و تشکیل هیأت وجود ندارد؟
چرا، در حد مطلوب اقدامات خوبی انجام شده است وکمترین آسیب را ما در آنها مشاهده می‌کنیم. آسیب‌های بزرگ ما در برخی از تکایایی است که تحت اشراف یک
روحانی و پیرغلام نیست.
چه باید کرد؟
باید یک نهضت عظیم ترویج هیأت‌های تراز اسلامی را در دستور کار نهادها بویژه رسانه‌ها قرار داد. گاهی رسانه‌ها و حتی پیرغلامان آسیب‌ها را بیان نمی‌کنند چرا؟چون می‌خواهند به هیأت‌ها برنخورد ولی این‌گونه ملاحظات باعث می‌شود که آسیب‌ها زیاد شود.
امسال برای تقویت این موضوع برای 6 هزار روحانی کتابی در نظر گرفتیم تا به‌عنوان سرفصل در هیأت‌ها بیان کنند. در این کتاب شاخص‌های یک هیأت بیان شده است. باید به مداحان آموزش داد و احکام عزاداری را تقویت کرد.
تقویت هیأت‌ها از یک بعد خوب بود که انجام شد. بیمه کردن وگسترش حرکت اسلام بخش عمده آن مدیون همین هیأت‌ها است اما اینکه به چه شکل گسترش پیدا کند مهم است.گسترش به معنای تکثیر هیأت‌های کوچک و بی‌محتوا خوب نیست.
برنامه شاخص امسال اوقاف برای هیأت‌های عزاداری چه بود؟
برنامه‌های زیادی طراحی کردیم مثل، برگزاری تجمع بزرگ لبیک یا حسین در 606 امامزاده، برگزاری سوگواره بصیرت عاشورایی در 2780 امامزاده، اعزام بیش از 6 هزار مبلغ و روحانی و…
در حال حاضر چند مسجد و امامزاده داریم؟
بیش از 8 هزار و 51 بقعه امامزاده و بیش از 70هزار مسجد در کل کشور داریم. البته درحدود 2 هزار امامزاده مراسم عزاداری انجام می‌شود چون برخی در جاهایی قرار گرفته که حضور مردم در آنها سخت است.
چه نهادهایی متولی هیأت‌ها هستند؟
سازمان تبلیغات اسلامی. نظارت بر بقاع امامزاده‌ها بر عهده ماست همچنین بعد حمایتی هیأت‌ها آن هم مبتنی بر نیات واقفین برعهده ماست.
اگر هیأتی تخلف کند نحوه برخورد با آن چگونه است؟
ستادی به نام «ستاد شئون» از نهادها و سازمان‌های مختلف تشکیل شده است که زیرمجموعه سازمان تبلیغات اسلامی است که آنجا سیاست‌ها تعیین می‌شود و جایی که نیاز به برخورد باشد از طریق این ستاد اقدام می‌شود.
